Οδυσσέας Ελύτης - Το άξιον εστί «Άσμα γ΄» / Μόνος κυβέρνησα τη θλίψη μου

Enclosed Field with Reaper at Sunrise
by Vincent Van Gogh

Μόνος κυβέρνησα	*	τη θλίψη μου
Μόνος αποίκησα	*	τον εγκαταλειμμένο Μάιο
Μόνος εκόλπωσα	*	τις ευωδίες
Επάνω στον αγρό	*	με τις αλκυονίδες
Τάισα τα λουλούδια κίτρινο	*	βουκόλισα τους λόφους
Επυροβόλησα την ερημιά	*	με κόκκινο!
Είπα: δε θα ‘ναι η μαχαιριά	*	βαθύτερη από την κραυγή
Και είπα: δε θα ‘ναι το Άδικο	*	τιμιότερο απ’ το αίμα!
Το χέρι των σεισμών	*	το χέρι των λιμών
Το χέρι των εχτρών	*	το χέρι των δικών
Μου, εφρένιασαν εχάλασαν	*	ερήμαξαν αφάνισαν
Μία και δύο	*	και τρεις φορές
Προδόθηκα κι απόμεινα	*	στον κάμπο μόνος
Πάρθηκα και πατήθηκα	*	σαν κάστρο μόνος
Το μήνυμα που σήκωνα	*	τ’ άντεξα μόνος!
Μόνος απέλπισα	*	το θάνατο
Μόνος εδάγκωσα	*	μες στον Καιρό με δόντια πέτρινα
Μόνος εκίνησα	*	για το μακρύ
Ταξίδι σαν της σάλ	*	πιγγας μες στους αιθέρες!
Ήταν στη δύναμή μου η Νέμεση	*	το ατσάλι κι η ατιμία
Να προχωρήσω με τον κορνιαχτό	*	και τ’ άρματα
Είπα: με μόνο το σπαθί	*	του κρύου νερού θα παραβγώ
Και είπα: με μόνο το Άσπιλο	*	του νου μου θα χτυπήσω!
Στο πείσμα των σεισμών	*	στο πείσμα των λιμών
Στο πείσμα των εχτρών	*	στο πείσμα των δικών
Μου, ανάντισα κρατήθηκα	*	ψυχώθηκα κραταιώθηκα
Μία και δύο	*	και τρεις φορές
Θεμελίωσα τα σπίτια μου	*	στη μνήμη μόνος
Πήρα και στεφανώθηκα	*	την άλω μόνος
Το στάρι που ευαγγέλισα	*	το ‘δρεψα μόνος!

Ανάλυση
Ο Οδυσσέας Ελύτης στο 3ο Άσμα συνεχίζει τη θεματική της μοναξιάς που παρουσίασε στον 4ο Ψαλμό. Η πορεία του ποιητή είναι μοναχική, αφού απαρνείται τη συντροφικότητα που θα του διασφάλιζε η ένταξη σε συμβατικές δομές της κοινωνίας, όπως είναι ο γάμος. Αφοσιώνεται πλήρως στην ποιητική του αποστολή, πληρώνοντας ωστόσο το υψηλό τίμημα που αυτή συνεπάγεται. Χωρίς την παρουσία φίλων, χωρίς την ευεργετική στήριξη μιας συντρόφου, στέκει μόνος απέναντι στις προκλήσεις της αδιαπραγμάτευτης εναντίωσής του στο Άδικο.

Μόνος κυβέρνησα * τη θλίψη μου
Μόνος αποίκησα * τον εγκαταλειμμένο Μάιο
Μόνος εκόλπωσα * τις ευωδίες
Επάνω στον αγρό * με τις αλκυονίδες
Τάισα τα λουλούδια κίτρινο * βουκόλισα τους λόφους
Επυροβόλησα την ερημιά * με κόκκινο!

Ο ποιητής βιώνοντας την εκούσια ερημία του αντιμετωπίζει και ελέγχει μόνος του τη θλίψη που συνοδεύει τη ζωή του. Γίνεται αυτός ο μόνος άποικος μιας άνοιξης εγκαταλελειμμένης απ’ τους άλλους ανθρώπους. Μόνος υποδέχεται και ενστερνίζεται τις ευωδιές του αγρού που φέρνουν οι αλκυονίδες του χειμώνα.
Ο ποιητής, όχι μόνο δεν κάμπτεται απ’ τη θλίψη της μοναχικής του πορείας, μα καταφέρνει κιόλας να αντικρίσει την ομορφιά των πραγμάτων εκεί όπου οι άλλοι έχουν χάσει πια κάθε ελπίδα. Γίνεται, έτσι, εκείνος που λαμβάνει και υιοθετεί το μήνυμα της επερχόμενης άνοιξης/αναγέννησης και προσφέρει στα λουλούδια την αναγκαία γύρη, την πνευματική, ώστε να λάβουν για χάρη του μια νέα ανώτερη ύπαρξη.

Η εγκαταλελειμμένη φύση λαμβάνει ζωή από τον μοναχικό ποιητή, ο οποίος υμνεί και τραγουδά τους λόφους, και συνάμα προσφέρει στην ερημιά τον πόθο για ζωή, το δυναμισμό του φλεγόμενου αίματος· εκείνου που αντικρίζει τη δυναμική της αναδημιουργίας, ακόμη και σ’ εκείνα που οι άλλοι έχουν πια εγκαταλείψει.

Στην έρημη φύση ο ποιητής βρίσκει και βιώνει πληρέστερα το νόημα της δικής του αποστολής. Δεν πρόκειται ν’ αφήσει ακατάγγελτη την αδικία που βλέπει γύρω του.

Είπα: δε θα ‘ναι η μαχαιριά * βαθύτερη από την κραυγή
Και είπα: δε θα ‘ναι το Άδικο * τιμιότερο απ’ το αίμα!

Ο ποιητής αποφασίζει πως δεν θα επιτρέψει στη μαχαιριά, δεν θα επιτρέψει στο εχθρικό χτύπημα να είναι βαθύτερο απ’ την ένταση της κραυγής που θα έρθει να φανερώσει αυτό που συνέβη. Δεν θα επιτρέψει στο Άδικο να γνωρίσει τιμές και αποδοχή εις βάρος του αίματος· εις βάρος των θυμάτων επί των οποίων εδραίωσε την κυριαρχία του.
Ο ποιητής δεν δέχεται να τιμώνται και να απολαμβάνουν οφέλη οι αδικητές, χωρίς κανείς να τολμά να φανερώνει την αλήθεια των πράξεών τους.

Το χέρι των σεισμών * το χέρι των λιμών
Το χέρι των εχτρών * το χέρι των δικών
Μου, εφρένιασαν εχάλασαν * ερήμαξαν αφάνισαν

Η εικόνα καταστροφής της χώρας δίνεται με σχήμα ασύνδετο προκειμένου να τονιστεί ο γοργός ρυθμός των γεγονότων που την έφεραν σ’ αυτό το σημείο. Το χέρι ως φορέας ενέργειας -εδώ φθοροποιού ενέργειας- λαμβάνει κυρίαρχη θέση και συνοδεύεται από τα αντίστοιχα ποιητικά αίτια: των σεισμών, των λιμών, των εχτρών, των δικών.

Οι σεισμοί -εκτεταμένες καταστροφές- και οι λιμοί -γενικευμένη έλλειψη τροφίμων- είναι έργο, όχι μόνο των εχθρών, μα και των δικών. Οι αίτιοι των δυστυχιών της χώρας δεν θα πρέπει να αναζητηθούν μόνο σε εξωτερικούς εχθρούς, αλλά και στη δράση εκείνων των Ελλήνων που έθεσαν τα ατομικά τους συμφέροντα πάνω απ’ το κοινό καλό και τη συλλογική ωφέλεια.

Η αντωνυμία «μου» τίθεται στην αρχή του στίχου, λαμβάνοντας διττή ερμηνεία, καθώς μπορεί να διαβαστεί είτε ως συμπλήρωμα της προηγούμενης φράσης, άρα «των δικών μου», αποδίδοντας έτσι το καταστροφικό έργο σε οικείους ανθρώπους του ποιητή, είτε χωριστά, οπότε λαμβάνει την έννοια πως όσα καταστροφικά ακολούθησαν έγιναν εις βάρος του ποιητή· το ποιητικό υποκείμενο, δηλαδή, υποδέχεται ως προσωπικά πλήγματα, όσα δεινά συνέβησαν στη χώρα του.
Το χέρι της καταστροφής -το χέρι των εξωτερικών και εσωτερικών εχθρών της χώρας- επέφερε την οργή της απελπισίας, την καταστροφή, το ρήμαγμα κι εν τέλει τον αφανισμό στην πολύπαθη πατρίδα του ποιητή.

Μία και δύο * και τρεις φορές
Προδόθηκα κι απόμεινα * στον κάμπο μόνος
Πάρθηκα και πατήθηκα * σαν κάστρο μόνος
Το μήνυμα που σήκωνα * τ’ άντεξα μόνος!

Οι αλλεπάλληλες προδοσίες της χώρας, που γίνονται τόσο από εξωτερικούς εχθρούς όσο και από ομοεθνείς -ακόμη και οικείους του ποιητή-, επιτείνουν την αίσθηση ερημίας του.

Ο ποιητής απομένει μόνος του, έχοντας βιώσει τον πόνο των συνεχών αλώσεων της χώρας του· απομένει μόνος του, έχοντας γνωρίσει συνεχείς προδοσίες από ανθρώπους της ίδιας του της πατρίδας.

Μα αυτό δεν τον οδηγεί στην παραίτηση. Το μήνυμα που μεταφέρει, το μήνυμα της ποιητικής του αποστολής, το διατηρεί και το συνεχίζει μόνος του. Ο ποιητής δεν αφήνει την εγκατάλειψη και την προδοσία να κάμψουν την ηθική του δύναμη και την αφοσίωσή του στον πολύτιμο αγώνα του.

.............

η συνέχεια εδώ: latistor