Μίλτος Σαχτούρης - Τα δώρα

Σήμερα φόρεσα ένα
ζεστό κόκκινο αίμα
σήμερα οι άνθρωποι μ' αγαπούν
μια γυναίκα μού χαμογέλασε
ένα κορίτσι μού χάρισε ένα κοχύλι
ένα παιδί μού χάρισε ένα σφυρί

Σήμερα γονατίζω στο πεζοδρόμιο
καρφώνω πάνω στις πλάκες
τα γυμνά άσπρα ποδάρια των περαστικών
είναι όλοι τους δακρυσμένοι
όμως κανείς δεν τρομάζει
όλοι μείναν στις θέσεις που πρόφτασα
είναι όλοι τους δακρυσμένοι
όμως κοιτάζουν τις ουράνιες ρεκλάμες
και μια ζητιάνα που πουλάει τσουρέκια
στον ουρανό

Δυο άνθρωποι ψιθυρίζουν
τι κάνει την καρδιά μας καρφώνει;
ναι την καρδιά μας καρφώνει
ώστε λοιπόν είναι ποιητής

youtube

Το κύριο πρόσωπο του ποιήματος εδώ είναι ο ποιητής. Μέσα από εικόνες της καθημερινής ζωής το ποίημα αναφέρεται με συμβολικό τρόπο στη σχέση του ποιητή με τους ανθρώπους. Προέρχεται από τη δεύτερη ποιητική συλλογή του Σαχτούρη Παραλογαίς (1948).

Η παράθεση του υλικού είναι σκηνοθετημένη έτσι ώστε να μοιάζει με παραμύθι, "παραλογή", λέξη πολύσημη (δημοτικό τραγούδι - μπαλάντα με υπαινιγμό στο παράλογο) (Mario Vitti)

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ

Οι ενέργειες του ποιητή
Α΄ στροφική ενότητα:

Τα δώρα των ανθρώπων στον ποιητή
«Σήμερα φόρεσα ένα ζεστό κόκκινο αίμα» (υπερρεαλιστικό στοιχείο), σύμβολο ζωής πάλλουσας, ενέργειας, χαράς, πάθους και αισιοδοξίας. Αν και κανένα από τα χρώματα δε λειτουργεί μέσα στην ποίηση του Σαχτούρη ως μονοσήμαντα θετικό ή μονοσή­μαντα αρνητικό (Δ.Ν. Μαρωνίτης), η εικόνα μας παραπέμπει στη θετική διάθεση και τον ενθουσιασμό του ποιητή, καθώς δέχεται τις προσφορές – ειλικρινή και καθολική αποδοχή, συμπάθεια και αγάπη από τους ανθρώπους γύρω του.
Τα δώρα που προσφέρονται στον ποιητή είναι κατά σειρά:
ένα χαμόγελο από μια γυναίκα, ένα χαμόγελο που γεφυρώνει τις αποστάσεις, που πλουτίζει εκείνον που το δέχεται, χωρίς να φτωχαίνει εκείνον που το δίνει:
«Όλα μπορούσανε να γίνουνε στον κόσμο, αγάπη μου, τότε που μου χαμογελούσες» (Τάσος Λειβαδίτης)
Ένα κοχύλι από ένα κορίτσι.
Το κοχύλι αγαπημένο και επαναλαμβανόμενο μοτίβο στη ζωγραφική, αναγεννησιακή (Botticelli, J del Zucchi, P. Paul Rubens, Rebrand) και σύγχρονη (Mattisse, Βώκος, Γαλάνης, Μυταράς), στη λογοτεχνία και ειδικότερα στην ποίηση (Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, Καββαδίας, Federico Garcia Lorca), παραπέμπει στην ομορφιά, την αθωότητα, τη γνήσια και αυθεντική επαφή με τη φύση, τον έρωτα, τη θηλυκή δεκτικότητα του ανοιγμένου όστρακου.
Ένα σφυρί από ένα παιδί,
δώρο απροσδόκητο, ξάφνιασμα, ανατροπή στο κλίμα της ευτυχίας και της αθωότητας των προηγούμενων προσφορών, ένα εργαλείο προορισμένο για πίεση, θραύση αντικειμένων, κάρφωμα, μέσο για να μεταβεί η αφήγηση από το λογικό στο υπερλογικό, στο εξωπραγματικό επίπεδο της ποιητικής πραγματικότητας.

Β΄ στροφική ενότητα: Η καθήλωση των περαστικών και οι αντιδράσεις τους

«Σήμερα γονατίζω στο πεζοδρόμιο

καρφώνω πάνω στις πλάκες

τα γυμνά άσπρα ποδάρια των περαστικών..»

Οι ενέργειες του ποιητή (δύο ρήματα σε χρόνο ενεστώτα)αιφνιδιάζουν, ανατρέπουν τις προσδοκίες του αναγνώστη, συνιστούν επιθετικές, βίαιες πράξεις, παραπέμπουν στη Σταύρωση του Χριστού, σε μια μαρτυρική και επώδυνη ακινητοποίηση-καθήλωση.

Το σκηνικό παραπέμπει σε πόλη (πεζοδρόμιο, πλακάκια).
Οι αποδέκτες των ενεργειών αυτών είναι περαστικοί, όχι οι άνθρωποι που πρόσφεραν τα δώρα τους στον ποιητή, είναι ανύποπτοι, βιαστικοί διαβάτες με γυμνά άσπρα ποδάρια. Ξυπόλητοι, κακοπαθημένοι μάλλον, παρά ανέμελοι και αντισυμβατικοί, έχουν άμεση σχέση με τη γη που πατούν, απόλυτα γειωμένοι στο υλικό επίπεδο.
Το υποκοριστικό «ποδάρια» απαντάται συχνά σε παροιμίες και λαϊκές παροιμιώδεις φράσεις:
«Όποιος δεν έχει μυαλό, έχει ποδάρια»,
«Έσπασε ο διάολος το ποδάρι του»,
«Ο διάβολος έχει πολλά ποδάρια»,
«Το ψέμα έχει κοντά ποδάρια».

Πάντως η επιλογή του, αντί για το ουσιαστικό πόδια, και με τη λαϊκή του προέλευση του υποκοριστικού έχει να κάνει και με το μήκος των ποδιών των περαστικών (3 συλλαβές αντί για δύο!), άρα και με την ταχύτητα-βιασύνη της κίνησής τους, συνηθισμένη εικόνα για όσους τρέχουν καθημερινά να διεκπεραιώσουν υποθέσεις, «ήσσονος», κατά κανόνα, «σημασίας».

Οι αντιδράσεις των περαστικών
«είναι όλοι τους δακρυσμένοι» (ο στίχος επαναλαμβάνεται αυτούσιος), δεν διαμαρτύρονται, δεν απομακρύνονται, παραμένουν ακινητοποιημένοι στις θέσεις τους, δεν τρομάζουν, δεν πονάνε, δεν πανικοβάλλονται, είναι συγκινημένοι, δέχονται ως ευεργεσία την «καθήλωσή» τους αυτή, αναγνωρίζοντας την προσφορά του ποιητή.

Η ακινητοποίησή τους στη γη τούς αναγκάζει να στρέψουν τα μάτια τους στον ουρανό – οθόνη, όπου ο ποιητής προβάλλει τα οράματά του- υπερρεαλιστικές εικόνες («ουράνιες ρεκλάμες και μια ζητιάνα που πουλάει τσουρέκια»)
Αποκομμένοι από τη γήινή τους υπόσταση, προσηλώνονται σε πνευματικές αναζητήσεις, ικανές να υπερκαλύψουν τις υλικές ανάγκες και τα καθημερινά προβλήματα του βίου.
Ο «ουρανός», «επαναλαμβανόμενο σταθερό της ποίησης του Μ. Σαχτούρη, εκφράζει τη βαθιά απογειωτική επιθυμία του ποιητή, που εκδηλώνεται στην όλη επαφή του με τα πράγματα, μια επαφή που συντελείται σχεδόν αποκλειστικά σε σχήμα κάθετο» (Κώστας Μπαλάσκας).
«Ο ουρανός εκπροσωπεί το χώρο των ιδεών του ποιητή, το χώρο της αγνότητας και της αθωότητας που αναζητά, τον πνευματικό χώρο στον οποίο κινείται ο ποιητής · εκπροσωπεί το χώρο που στρέφεται ο άνθρωπος, για να ανασάνει, να προσευχηθεί, να αναζητήσει βοήθεια, άρα συμβολίζει και την ελπίδα, το ιδανικό, τη λύτρωση · αν η γη μας παραπέμπει σε μια αντιπνευματική και απάνθρωπη πραγματικότητα, ο ουρανός αντιθετικά και συμβολικά αντιπροσωπεύει τη φυγή από αυτήν, την απόδραση στο χώρο της Ομορφιάς. Δεν πρόκειται μόνο για το ατομικό όραμα του Σαχτούρη, αλλά πρόκειται για ένα συλλογικό όραμα, έναν συλλογικό πόθο: αυτόν της ανάγκης για έναν φωτεινότερο κόσμο.»
Τα «τσουρέκια», πολυτελή αρτοπαρασκευάσματα, συμβολίζουν τα υλικά αγαθά, ενώ η παρουσία της ζητιάνας στον ουρανό παραπέμπει στη δικαίωση των βασανισμένων επί της γης και των ταπεινών.

Γ΄ στροφική ενότητα: Ο ρόλος του ποιητή
Ο αφηγηματικός χαρακτήρας του ποιήματος διαφοροποιείται περνώντας από την πρωτοπρόσωπη στην τριτοπρόσωπη αφήγηση και το σύντομο διάλογο, μέσα από τον οποίο αποκαλύπτεται η ταυτότητα και ο ρόλος του ποιητή.
Καρφώνοντας τα πόδια των περαστικών, στοχεύει στην καρδιά τους, κίνηση - συμβολισμός της αντιπροσφοράς του ποιητή στους ανθρώπους.
Το δώρο του ποιητή είναι η ποίηση,
«μια άλλη ματιά κλεφτή στην απέναντι όχθη»(Κ. Δημουλά), ένας άλλος τρόπος να βλέπεις τα πράγματα με διαρκώς έκπληκτα μάτια, να ανακαλύπτεις τις κρυμμένες αξίες στα ελάχιστα, να αισθάνεσαι όσα κρύβονται πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων.

Ο ποιητής καταξιώνεται και λειτουργεί ως σύνδεσμος μεταξύ γης και ουρανού. Στόχος του να αφυπνίσει το συναίσθημα, να ευαισθητοποιήσει την ψυχή, να αποσπάσει τους ανθρώπους από τις καθημερινές βιοτικές μέριμνες, προβάλλοντάς τους ως πνευματικά όντα, που «διψούν για ουρανό».

«Η τέχνη» – άρα και η ποίηση – «είναι το διαμαντένιο κλειδί των μυστηρίων της ύπαρξης! Ένα μεταξωτό νήμα που ξηλώνει το παραπέτασμα που κρύβει την αλήθεια! Για ένα λεπτό ίσως, για ένα δευτερόλεπτο, και είναι αρκετό να συναισθανθείς την αιωνιότητα. Την ομορφιά που σώζει τον κόσμο.»
(Μάρω Βαμβουνάκη, σε συνέντευξη στον Γιώργο Κιούση, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 28 Ιουλίου 2013)

ta en oikw kai en dimw